Pequena homenaxe a Concepción

Unha das cousas máis importantes dun proxecto é que está feito por, con e para persoas. É ás veces acontecen cousas tan inesperadas (pero desgraciadamente normais) como que un dos mellores beneficiarios do proxecto morra accidentalmente. Hoxe, esta pequena entrada é unha homenaxe a Concepción Hernández Montoya (xenro do beneficiario titular Concepción Hernández Siles), que o 12 de agosto faleceu ao ser golpeado pola caída dunha árbore na súa finca de Los Horcones. Dende FIDER e ESF-Galicia o único que puidemos facer foi xuntar uns cartiños e mercar azucre, café e pan para a vela, celebrada o día seguinte.
Concepción era un dos membros máis activos do Comité de Microcunca de Los Horcones e, como xa dixemos, un dos que máis colaboraron co Proxecto de Fortalecemento das Capacidades das Comunidades da Microcunca do Río Sasle, así que con estas letriñas deixamos constancia diso.

Concepción, terceiro pola dereita, co Comité da Microcunca de Los Horcones.

Vacacións PCR

A semana do 14 ao 20 de Agosto o chele e a chela PCR marchamos de vacacións en busca da calor de Granada e fuxindo da constante choiva jinotegana. Bueno, antes tivemos unha desas reunións vía Skype co grupo de Agro para pór ao día como van as cousas por acá e de paso facer un pouco o paiaso diante da cámara...

E digo eu, por que non investir un pouquiño deses cartos que nos deron para a Fase III nunha webcam para os de Agro? que acá os de FIDER queren ver as vosas caras bonitas :)

Continuando, alá fomos á Granada Colonial, que ademais estaba festexando as súas grandes festas. A primeira noite, non sabemos se pola calor, polos bichiños que xa están acomodados no noso organismo ou por algún outro motivo (alguén dicía "eso es dengue!") perdímonos o Carnaval, que se celebra a noite do 14. Pero o 15 puidemos ver como se paseaban diante de nós uns 800 cabalos coa jet-set de Nicaragua lucindo as súas mellores galas. Sen ánimo de ofender a ninguén, a min o de ver ao pobo alá abaixo e ao grandes caciques nicas alá arriba non me fixo nin pizquiña de gracia...

A nosa gran festa ía vir uns días máis tarde, pero iso ven despois...

Fai catro anos, a que escribe pisou por primeira vez Nicaragua e estivo un mes convivindo no barrio de San Alejandro nun proxecto que iniciou, tras moitos anos no país e xunto con varias mulleres granadinas, a lucense Ana María Vila. No 2003, elas, baixo o nome de Calli Tanday (Casa de Unión en misquito), inaguraban a Casa Comunal e de Acollida Rural, financiado pola AECID, por Axunica e por un grupo de rapaces e rapazas de Madrid afíns a Axunica que máis tarde formarían a ONG Kasak (Xustiza en misquito).

A Casa Comunal Calli Tanday foi concibida como un espazo aberto ás persoas que viven nos barrios marxinais da periferia de Granada, e ás poboacións rurais de Malacatoya, Tepalón e Aguas Agrias. Entre as iniciativas que se levan a cabo dende a casa está a oferta social e cultural dos obradoiros de computación, guitarra, artes plásticas ou danza. A Residencia de Estudantes da casa dá aloxamento a mozos e mozas das zonas rurais dándolles a posibilidade de completar os seus estudos nun sistema educativo do cal carecen no seu lugar de orixe. Na casa tamén existe un comedor infantil, clases de preescolar e un grupo de mulleres organizadas que se reúnen un día á semana para falar sobre temas do seu interese: a situación política do país, sexualidade, dereitos da muller, etc. Existe unha biblioteca e tamén unha venta social de medicamentos.

Coas comunidades rurais antes mencionadas faise un traballo de fortalecemento das súas capacidades especialmente a nivel organizativo. Tivemos a oportunidade de viaxar a unha delas, Aguas Agrias, e de coñecer a emocionante historia da súa xente...

Xa hai anos, uns dous decenios atrás, estas quince familias tiveron que abandonar as súas terras no norte de Nicaragua por culpa da guerra e moito tiveron que loitar por conseguir as actuais, as cales son practicamente infértiles debido ás características da terra pedregosa e volcánica do Mombacho o que dificulta o desenvolvemento da comunidade, formada maioritariamente por campesiños que traballan en cooperativas, a máis importante é a de Turismo Rural xunto coa UCA:

Tras ser desterradas estas familias, sufriron viaxando de aquí para alá, dun lado para outro, ata acabar en Granada, onde toparon con Ana e toparon tamén con Chepe Ampudia, que se uniu a esta loita adicando toda a súa vida a ela. Tanto deu Chepe loitando polos dereitos deste pobo que rematou preso en varias ocasións na illa Zapatera. Basta dicir o seu nome para que os ollos da xente de Aguas Agrias expresen todo o cariño e amor que senten por Chepe, quen finalmente logrou que tiveran un lugar onde vivir, este que nós fomos visitar e que ten ese nome porque as augas do seu río...

... están agrias!

Houbo xente de Aguas Agrias que por medo á represión se manifestou en contra de Chepe cando lle preguntaban por el as autoridades. "Un día se fué corriendo gritando que éramos unos traidores. Mi hermano allá se fué tras él, 'Chepe vuelve!' le decía, pero nunca más regresó. Mucho lo queremos a Chepe, nosotros, mucho..." E así foi, como conta don Rufino. Un día Chepe marchou e nunca máis voltou á Nicaragua. Pero a historia desta xentiña e de Chepe ben merece ser recollida e contada, e non nunhas cantas liñas como o facemos nós agora, senón nun bo libro que conte como foi a historia e a loita deste pobo que aínda hoxe en día segue loitando por un futuro mellor.

E tras emocionarnos con Aguas Agrias, o luns viaxamos a Masaya xunto con máis voluntarios de Galicia que colaboran na Casa Comunal e perdémonos entre o colorido do seu mercado...

E agora, un contiño...

"Eran los tiempos en que México y Centroamérica no tenían fronteras: éramos una sóla nación llena de pueblos y todos los pueblos resultábamos primos o parientes. Fue en aquellos tiempos que un gential de gente hizo viaje a Nicaragua desde el Xoconusco en México. Los insolentes venían diciendo:

- Más vale llegar a tiempo que ser convidados.

Los nicaraos y los chorotegas se pusieron en camino desde México a Nicaragua después de escuchar una promesa de boca de sus sabios güegües.

A los chorotegas les dijeron:

- Ustedes llegarán hasta el mar salado.

Y a los nicaraos:

- Ustedes llegarán hasta el mar dulce, donde hay una isla que tiene dos altas montañas redondas.

Y empezó la caminadera, que fueron otros cien pesos. Unos se fueron quedando por Guatemala, por el Salvador, por Honduras también.

Donde miraban bonito, allí se instalaban.

Un poco de chorotegas llegaron hasta el mar de Nicoya, en lo que hoy es el Guanacaste, ya en Costa Rica.

Y un poco de nicaraos buscaban por el lado de Rivas la montaña de las dos chichas

pero no la hayaban.

Por eso algunos se rajaron:

- Me late que andamos perdidos por la mierda grande.

Y no les faltaba razón, porque andaban perdidos por allí mismo. Por fin, después de un trabajal tremendo, los más arrechos encontraron el mar dulce del Cocibolca y allí dentro, como una lanchita, miraron la linda isla de Ometepe, la que tiene las dos chichas, la que les habían anunciado que sería su casa.

Y allí se quedaron, pues."

Nós non quedamos máis que dous días na illa máis grande do mundo nunha lagoa de auga doce, esa das dúas chichas, como di a escritora nica María López Vigil, que en realidade son os volcáns Maderas e Concepción. Nada máis desembarcar en Ometepe, démonos de conta que en tan pouco tempo, nada iamos poder ver... (e comprobamos que tampouco se pode ver sen un bo puñal de reales...), pero polo menos relaxámonos ao son das ondas do Cocibolca, lonxe dos ruídos da civilización...

Pasamos a noite nas hamacas dunha linda finca ecolóxica na que se practica a permacultura, desfrutamos da posta de sol, Roberto pegou o madrugón para ver algún petroglifo pasado por auga, coñecemos algún guiri perdido por Centroamérica, practicamos o noso spanglish (ou galenglish, non sei...)


e voltamos a Granada para celebrar o festival da casa Comunal Calli Tanday:


A nosa pequena festa en Granada estivo repleta de baile, teatro, música e poesía, nunha noite tranquiliña que rematou cunha plática ao son dunha música revolucionaria no barrio de San Alejandro:

O xoves aproveitamos para preparar unha cea de galegos...

coñecer a cidade de Granada...



e despedirnos da cidade cun paseo polo malecón á beira do Cocibolca:

Din que, cando cae o sol, o ceo de Granada é un dos máis belos deste país. Eu, ilusa de min, non son capaz de imaxinarme outro mellor...

Estancia nas comunidades: Roberto

-->

Venres pola tarde. Cinco horas de retraso por agarrar o bus errado. Despois de camiñar Sasle arriba ata chegar a El Mojón, pasando pola casa onde ficou a PCR Maruxa, o primeiro que atopou o 'chele barbón' ao chegar á finca 'El Esfuerzo' foi una orden de chigüines loquitos por colorear: Fran e Bersita, fillo e neta de doña Bersabé, xa pintaran todas as guías de capacitacións de FIDER...

Así que tocaba facerlles debuxos do seu gusto, pues. O que non imaxinaba é que algúns rematarían polas paredes da escola de Sasle!

“Buenos días, ¿cómo amaneció?”. O primeiro amencer foi doce coma o café de doña Bersabé... e seco como la baja (billa da cociña) polo que nos diriximos os tres chigüines da casa, polo Mojón abaixo, con baldes e caldeiros por encher de auga. Dende as 4 e media da mañá, Arelys e mamá Bersa, xa tiveran tempo de lavar toda a roupa da familia, limpar a vaixela, varrer, mercar, escoller frijol, moer millo, facer masa para tortillas, dar de comer ás pitas... A partir do luns tamén habería que preparar os cativos para ir á escola; e se a presumida Bersita (coa mochila nova mercada co traballo da súa 'mamá de Managua') non quixer andar de botas, Fran tería un traballo extra entre braña e lameira:

Con relación á Fase II do proxecto, puidemos visitar o protexido almácigo de café, palpar as saudábeis laranxeiras, recompoñer con barro a coidada cociña mellorada baixo a atenta supervisión de Misingo,

e ver como a guiadiña chancha Muñeca nos fitaba dende a súa galera ben limpa, ben mantida e preñada de dous meses:

Arelys marcha ás 6 da mañá e bota doce horas como dependenta nunha venta. Cando vén de volta xa é noite, fóra e dentro da casa, pois o tendido eléctrico pasou de longo coma se lle dera preguiza trepar até o noso rueiro. Cando parece que se vai ir deitar, tira de lámpada de aceite e desafía o sono entre apuntes de contabilidade. Libra o domingo para asistir á universidade en Jinotega. E é que as mulleres de Sasle están feitas doutra pasta:

Sobre as 7 da mañá comeza o traballo tradicionalmente masculino. Comprometinme a acompañar ao outro fillo Ronald a jalar uns postes e cercar con aramio a zona onde -seguindo directrices do Plan de Manexo Sostible de Finca- se había sustituir o zacate que se perdera, por outro prestado polo tío Wilfredo (tamén beneficiario con ESF), nunha dura xornada de machado e pá baixo a única sombra dos molestos zancudos. Mais antes había que compartir o leite de Copa e Colablanca coas súas crías Costeña e Gringo, pois tiñamos moita cuajada que prensar... e uns cafés con leite que almorzar:

Xa nun relaxado domingo de pláticas e mandados, comezaba a ventarse que a estancia se prolongaría máis do previsto, e sempre, sempre, sempre, acompañado por Fran e Pinto:

Nas conversas, intercaladas por incontables visitas que deixan a fotografía dun machete agarrado nunha man e un café regalado na outra, adivíñanse as curiosidades dos veciños e as inquedanzas de doña Bersabé. Wilfredo, Noel, don Juan ou Otoniel (fillo maior que traballa en Sisle) interésanse sobre a vida en Galicia, a situación económica, o clima, a comida, cantos ferrados ten unha manzana, ou por que non plantamos chaya, nin malanga, nin ayote, nin yuca, nin mango, nin aguacate, nin...

Doña Bersa deixa o seu ollar perdido nun futuro mellor, laboriosamente construído, esquivando conflitos, carencias, problemas de saúde ou alcolismo para os seus. Malia que se mostra satisfeita por sumarse ao proxecto de ESF e FIDER, cun elevado nivel de aproveitamento e apropiación dos recursos que adornan o mapa da súa finca, a mellora soñada estaría alí, baixo os feixes de sol que se coan entre o cinc e as táboas, na súa casa. Aínda así, a vivenda amósase xeitosa, entre outras de El Mojón dun só cuarto sen auga corrente que obrigan a facer todas as tarefas relacionadas coa hixiene nas augas que baixan pola cuneta do camiño.

O luns recupera, para o resto da semana, o frenesí musical que protagoniza o palmeo das tortillas sobre a madeira: “tap-tap-tap, tap-tap-tap, tap-tap-tap” acompañado polo metálico bater da choiva sobre o tellado. O millo toma unha e mil formas alimentarias, que agardan impacientes por cociñarse ao outro lado do charco: chilote, elote, tamal, nacatamal, atol, tortilla, güirila... (por non falar da augardente cuzuza, híjuele!) e unha sorte de polvoróns, rosquillas, panelas e semas de fariña de millo que fan do forno de doña Bersabé un pequeno templo de cinza para os habitantes do callejón:

Tras sucumbir a semellantes encantos gastronómicos, a cociña comeulle o terreo ao campo, e mesmo se convertería en improvisada pista de baile...

...e falando de baile, sonadas foron as visitas de Maruxa que, coa escusa de aprender a enfornar, ou de amosar a súa boa man cos máis pequerrechos, lucía os seus avances no mundo da bachata, da cumbia, das rancheras... e correspondía cunhas doses de muiñeira:

As tardes fanse curtas de sol, e pasando do golpe de calor á treboada, sacamos tempo para cruzar o río del Mojón e ir vender pan, para compoñer con lama o chan de terra do salón, para arrincarlle dentes de leite a Fran, para facer a torta do sétimo aniversario de Kevin, para facer as fotografías do quince aniversario de Elisabeth, para bailar con matas de guineo, para xogar beisbol e landa frutas, para ir pescar a un tanque,

ou para mudar un anaco de cuberta de plástico pola habitual chapa de cinc, coa inestimable axuda dos veciños, ou o que é o mesmo, aprendendo algo de traballo comunal:

E así pasou unha pequena vida de 10 días por Sasle. Mais xa me coincidiu pasar outros 3 días máis, e os que me quedan. Entre a ollada de Néstor Francisco e as palabras de doña Bersabé: antes se reían de vos, pero ahora los varones me ayudan más en la casa... Non sei se me collerán na equipaxe de volta tantos bos recordos (tamén con sinsabores coma o envelenamento e enterro do can da casa ou cando a cadeliña comeu o niño de parrulos de debaixo da miña cama), sinto que teño unha segunda familia nica. Non querendo abusar do voso tempo, e gardando algunhas cousas para min, despídome para lle levar de comer ás vacas, así que dele pues, que vaya bien.

Estancia nas comunidades: Maruxa

O 24 de xullo, en vez de espertar co ruído dos freos do carro de don Mauricio, amencín ao ritmo das mans de doña Chepa palmeando tortillas de millo. Son as 5.30 da mañá e doña Maruca xa está muxindo as vacas. Así comeza a miña estancia na familia de Don Bernardo...

Doña Chepa.

Doña Maruca.

Ingrid ten sete anos e esta semana non foi á escola por culpa da gripe. Aproveitamos para regar os laranxeiros que nos deu a fase II do proxecto, pues, xunto co noso amiguiño e veciño Cristopher

... e aproveitamos tamén para coñecer a finca e facer un pouco de seguimento dalgúns dos cultivos...

como a malanga...

ou o "viveritito" de café.

E a media mañá, despois dunha tortilla con cuajada, desa tan rica que sae das vacas de don Bernardo, descansamos un anaco cun xogo que semella non pasar nunca de moda...

Don Bernardo ensinando a bailar o trompo.

O sábado chegou a mamá de Ingrid, que vive na cidade co marido e a súa outra filla. A Ingrid gústalle Jinotega, pero prefire vivir en Sasle, e Martina tamén, pero por traballo ten que estar na cidade. Ten o seu posto de verduriñas alá no mercado e tódalas fins de semana sube a Sasle a ver a Ingrid, á súa mamá, Doña Maruca, ao seu pai, Don Bernardo, e á súa tía, doña Chepa. E vese e platica coas súas amigas de Sasle, porque en Sasle foi onde se criou e di que prefire mil veces máis vivir alá no campo que na cidade. Unha das súas mellores amigas é Verónica, a mamá de Cristopher, que vive aí nomás, na casa do lado, onde doña Leonora. Verónica e Martina preguntan e preguntan sobre a vida alá de onde eu veño "¿y en su país cuándo es que se casan? ¿y cuándo tienen hijos?" e cando lles explico e ven as diferencias, míranme con cara medio incrédula, un tanto melancólica e medio estraña, como pensando por que razón será que para min é normal non ter fillos nin estar casada aos 22.

Durante o día, de 5.00 a 18.00, doña Chepa e doña Maruca moven o mundo dende a cociña, alimentando á familia ou a todo o que pola casa pase a descansar do traballo nas terras. E como a calquera que por alá pasa se lle senta nunha cadeira e se lle dá a súa tortilla con cuajada, de mañá, ben cediño, tódalas mulleres de Sasle póñense de acordo para facer algo á vez: palmear tortillas de millo.

Sopa de res e tortilla na cociña mellorada.

E así, entre o fume e o cheiro a leña das cociñas melloradas, palmeos de tortillas, frijoles e arroz, van pasando os días na casa de Don Bernardo. A Bernardo, a iso das seis da noite e pouco antes do xantar, gústalle botarse na cama coa radio ao lado a escoitar rancheras. E ás sete, “como ya es noche y acá de noche no hay nadita que hacer”, di Maruca, péchanse ben as portas e, ao son dunha rancherita, péchanse tamén os ollos desta familia ata que chegue o día seguinte, que será igual que o anterior... e igual de lindo será o sorriso co que amencerán, como cada mañá, doña Chepa, doña Maruca, don Bernardo e a pequena Ingrid.

A familia de Don Bernardo.

O xoves recollín as miñas cousas e fun pasar un par de días á de Don César. Alá a xente acostuma parar a beber café, canta máis xente pasa, máis tortillas de millo hai que facer, así que ás 5 da mañá doña Ilda e as súas fillas palmean á vez: pum-pum, pum-pum, e ao son do palmeo nace en Sasle un novo día. E despois de palmear, doña Ilda prepara o almorzo, e despois do almorzo a comida, e despois da comida a cea. E igual que Maruca e Chepa, doña Ilda é outra de tantas mulleres que, sempre cun sorriso, move o mundo dende a cociña. De cando en vez, asomaba a cabeza para ver a telenovela, pero de súpeto dicía “ay!, el arroz!” e aí se regresaba.

Doña Ilda a punto de comezar a cocer o millo.

E na casa de don César tamén había unhas chigüinas que dicían "vamos a jugar, Maruchita!", e xogábamos; e mamá Elvira dicía "Maruxa, siéntese, platiquemos!", e platicábamos; e mamá Heilen dicía "Maruxa, venga a la venta a ver el molino de pinol" e íamos moer o pinol. E doña Ilda dicía "¿no quiere una tortilla con cuajada?"... E como ao fina doña Ilda comprendeu que o que eu quería non era comer tortilla nen cuajada, senón aprender a facer as dúas cousas, entre tortillas, chigüinas, platicas e pinol pasaron os días na de Don César.

Sudeica e Ildita descansando de xogar coa bola.

E de novo, mochilita ao lombo e caminito del Mojón para visitar a Roberto e pasar uns días coa súa familia, a de doña Bersabé, outra muller máis movendo o mundo dende a cociña, cunha forza e alegría desa que se lle pega a calquera que pasa polo seu carón. Roberto xoga na entrada da casa con Fran, Bersita e as fillas de Ivania e Lionel. Ivania e Bersabé moen millo na cociña e preparan masa para facer pan.

E de repente, a cociña, centro do universo, énchese de xente que baila, canta e hornar pan, hornamos pan para o mundo enteiriño, pan de millo, pan de fariña, pan con canela, pan con vainilla, semitas, panelas, polvoróns e buñuelos, pan feito con cariño e amor para repartir a ventas de aquí e acolá.

Bailando e amasando, facendo festa na cociña, faise noite no Mojón... e faise o pan no forno de leña de Bersabé:

E como o Domingo marchamos, o sábado seguimos bailando con ron, con rancheras e con tortilla de papas para despedirnos de Bersabé, de Sasle e do Mojón (pero só ata dentro duns días...).

Ao dia seguinte Bersita despértanos con máis música bailando enriba dunha cadeira. “Me van a hacer falta” di doña Bersabé. E Fran mira a Roberto e sen pronunciar palabra, Fran di toda a falta que lle vai facer Roberto. E Bersita míranos a un e ao outro e pregunta “Y cuándo es que van a volver?”. E cun sorriso de Bersita, unha mirada de Fran, e unha aperta de Bersabé (desas que van cargadiñas de agarimos) dicimos adeus, co nariz ben pegadiño á fiestra do bus, á mellor experiencia que os PCRs vivimos ata agora, chegando a Jinotega medio tristes, medio alegres, medio cun non-sei-qué e un cento de sentimentos e emocións.

Bersita e Fran.

E ao longo destes días, vivindo a vida de doña María, de doña Chepa, de doña Ilda, de doña Bersabé, e compartindo anacos de vida doutras mulleres que se foron cruzando polo camiño, ademais de outras moitas preguntas, é unha a que inda agora segue a dar voltas na miña cabeza: e que pasaría se un día as mulleres de Sasle decidisen parar...?